Fosfor i wapń to główne składniki budulcowe kości i zębów. Pierwszy z nich, który chcemy tu opisać, stanowi ok. 1 proc. masy ciała dorosłego człowieka. To niewiele, jednak jego znaczenie dla organizmu jest bardzo duże.
Fosfor a układ okresowy pierwiastków
Na początek przypomnienie z chemii: fosfor (łac. Phosphorus, P) to ciało stałe, niemetal, średnio reaktywny chemicznie. Posiada 15 elektronów, 16 neutronów oraz 15 protonów. Zajmuje 13. miejsce pod względem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej.
Występuje w kilku odmianach, z których najbardziej znany to fosfor czerwony (składnik m.in draski do zapałek) i biały (silnie trujący!), który stosuje się do produkcji przedmiotów świecących w ciemności. Używa się go również do wyrobu czystego kwasu fosforowego.
Znaczenie fosforu w organizmie
Z punktu widzenia biologii to makroelementem szalenie ważny. Występuje w tkankach oraz płynach ustrojowych. Jest też składnikiem kwasów nukleinowych (tworzących kod genetyczny), tkanki mózgowej i błon komórkowych. Bez fosforanu (V) wapnia nie mielibyśmy mocnych kości i zębów.
Fosfor w organizmie i związki, które tworzy, biorą udział w przemianach energetycznych, procesie skurczu i rozkurczu mięśni oraz w przewodzeniu bodźców nerwowych. Odgrywają również rolę we wchłanianiu i uruchamianiu rezerw niektórych składników odżywczych.
Mają też wpływ na powstawanie, odpowiednią czynność i procesy odnowy wszystkich tkanek ustroju. Biorą udział w namnażaniu się komórek, aktywacji niektórych witamin z grupy B i przenoszeniu kwasów tłuszczowych.
Uczestniczą w utrzymaniu odpowiedniego pH krwi jako składnik buforów, jednocześnie regulując równowagę kwasowo-zasadową. Zakwaszając mocz, zmniejszają prawdopodobieństwo powstawania kamieni nerkowych.
Niedobór tego pierwiastka powoduje zaburzenia funkcjonowania centralnego i obwodowego układu nerwowego oraz nieprawidłowe działanie komórek krwi.
Ile dziennie?
Dzienna dawka u dorosłego człowieka wynosi ok. 700 mg. Zapotrzebowanie jest zależne od tempa wzrostu organizmu, a przeliczając na jednostkę masy, największe jest w czasie maksymalnego wzrostu, czyli zaraz po urodzeniu i w okresie dojrzewania (chłopcy i dziewczęta w okresie dojrzewania powinni przyjmować ok. 1250 mg fosforu dziennie).
U dzieci i młodzieży zapotrzebowanie na ten składnik związane jest z potrzebami organizmu do budowy tkanek, mięśni i kości.
W trakcie ciąży potrzeby rozwijającego się płodu są pokrywane przez zwiększone u ciężarnych wchłanianie fosforu z diety. Zapotrzebowanie na fosfor dla ciężarnych jest na takim poziomie jak dla kobiet nieciężarnych, z różnicą w zapotrzebowaniu wynikającą z wieku (kobiety ciężarne oraz karmiące poniżej 19. roku życia powinny przyjmować więcej fosforu – około 1200 mg).
U kobiet karmiących występuje dodatkowo uwalnianie fosforu zawartego w kościach i jest ono niezależne od czynników żywieniowych. A gdzie występuje fosfor?
Fosfor – występowanie
Dobrym źródłem tego pierwiastka są:
- ryby, ryby wędzone i konserwy rybne,
- mleko i sery podpuszczkowe dojrzewające,
- wędliny,
- czerwone mięso,
- podroby (np. wątróbka),
- drób,
- suszone owoce,
- rośliny strączkowe,
- jajka,
- kasza gryczana,
- otręby,
- płatki zbożowe,
- ciemne pieczywo,
- migdały.
Poza naturalnym występowaniem w produktach spożywczych, źródło fosforu stanowią tzw. substancje dodatkowe w żywności, które występują w postaci fosforanów.
Do mięsa fosforany dodaje się po to, by zwiększyć jego wagę, często nawet dwukrotnie, oraz polepszyć konsystencję. Kwas fosforowy jest dodawany również do napojów gazowanych, aby nadać tym produktom przyjemny smak, niezakłócający zapachu i smaku innych dodatków.
Fosforany stosuje się także w produkcji koncentratów zup i deserów oraz pieczywa cukierniczego.
Ilość fosforanów dodawanych do żywności jest duża, o czym producenci często nas nie informują. A musimy pamiętać, że może to skutkować zmianą stosunku fosforu do wapnia, który powinien wynosić 1:1. Jeżeli wapnia jest mniej, może to skutkować problemami zdrowotnymi.
Wapń i fosfor idą w parze!
Proces wchłaniania fosforu powiązany jest również z wchłanianiem jonów wapnia, które pociągają za sobą jony fosforu. Dlatego też, czynniki, które podwyższają przyswajanie wapnia, a przede wszystkim witamina D, działają pośrednio również na podwyższenie absorpcji fosforu.
Ilość fosforu, jaką przyjmujemy, jest zależna od produktów, jakie dostarczamy z dietą. Przyswajalność fosforu z produktów pochodzenia zwierzęcego jest większa niż z produktów roślinnych.
Z kolei absorpcja fosforu z produktów zbożowych i strączkowych jest niższa ze względu na zawartość w nich fitynianów. Dlatego też, pomimo tego, że w pełnych ziarnach zbóż, orzechach i nasionach występują duże ilości fosforu, mają one mniejszy wpływ na jego stężenie we krwi, ale odpowiednia obróbka technologiczna (np. dodatek drożdży do pieczywa pszennego, fermentacja ciasta żytniego, moczenie czy kiełkowanie nasion) może zmniejszyć zawartość nierozpuszczalnych fitynianów.
Hipofosfatemia. Czy jest groźna?
Powszechne występowanie fosforanów w produktach spożywczych sprawia, że przeciętne spożycie tego składnika zazwyczaj przekracza zapotrzebowanie. Niedobory zdarzają się więc bardzo rzadko.
Hipofosfatemię (niedobór fosforu) stwierdza się często u osób, u których występuje niedostateczne wchłanianie tego składnika z przewodu pokarmowego, zakłócone jest przemieszczanie go do komórek bądź dochodzi do nadmiernej utraty fosforu przez nerki.
Takie niedobory występują zatem u osób:
- nadużywających alkohol,
- chorujących na wyniszczające nowotwory,
- stosujących leki zobojętniające nadmiary kwasu solnego w żołądku (tworzą z fosforem związki niewchłaniające się w przewodzie pokarmowym),
- przyjmujących insulinę,
- żywionych pozajelitowo,
- przechodzących biegunkę czy wymioty.
Hipofosfatemia skutkuje osłabieniem siły mięśni, utratą apetytu, większą podatnością na infekcje i osteomalacją, czyli rozmiękaniem kości (inaczej krzywica dorosłych). Niedobór fosforu może skutkować także upośledzeniem czynności centralnego układu nerwowego, co może objawiać się zaburzeniami orientacji, drgawkami, a nawet śpiączką.
Fosfor w nadmiarze?
Nadmiar fosforu nie jest szkodliwy, o ile zapewniona jest odpowiednia ilość wapnia i witaminy D, która wspomaga wchłanianie fosforu oraz wapnia i utrzymywanie równowagi pomiędzy tymi związkami mineralnymi.
Często stwierdza się nadmierną podaż fosforu (hiperfosfatemię), połączoną ze zmniejszeniem wydalania wapnia przez nerki. Jest to spowodowane tym, że duże ilości fosforu dostarczone do organizmu, ograniczają wchłanianie wapnia i obniża się stężenie wapnia we krwi. Gdy mniejsze ilości wapnia usuwane są z moczem, umożliwione jest zachowanie równowagi obu tych składników w organizmie. Nadmiar fosforu nie jest wtedy groźny.
Niebezpieczna jest sytuacja, gdy w organizmie wystąpią stany chorobowe. Najczęściej przyczyną nadmiaru fosforu jest niewydolność nerek, w której dochodzi do utraty zdolności wydalania minerałów przez nerki.
Dłużej trwająca hiperfosfatemia może przyczynić się do nadczynności przytarczyc, bólu oczu i swędzenia oczu, wzrostu porowatości oraz utraty masy kości. Dodatkowo mogą wystąpić takie powikłania, jak powstawanie zwapnień w tkankach miękkich, zwapnienia blaszek miażdżycowych w naczyniach krwionośnych i tworzenie złogów, które przypominają tkankę kostną.
Duża podaż fosforu może ograniczać przyswajanie innych składników mineralnych. Z kolei przyjmowany w nadmiarze fosfor z suplementów diety najczęściej wywołuje nudności, wymioty i biegunkę.
Autorem tekstu jest mgr inż. Marta Samul