Herbata codziennie towarzyszy ludziom na wszystkich szerokościach geograficznych globu. Jak powstaje ten napój? Na co zwracać uwagę przy wyborze herbaty? Jakie są jej rodzaje? Dlaczego warto sięgać po herbaty ekologiczne i jak je przyrządzać tak aby były najsmaczniejsze i najzdrowsze?
Co nazywamy herbatą?
Herbata to produkt otrzymywany z liści, pęków liściowych lub łodyżek rośliny rodzaju Camellia. Zanim liście trafią do naszej filiżanki, muszą być najpierw zebrane. Nie jest to zadanie łatwe – kilogram nieprzetworzonej herbaty otrzymuje się z około 2000-3000 liści. Po zbiorze liście poddaje się
- więdnięciu,
- skręcaniu,
- fermentacji
- suszeniu.
Od czasu trwania tych procesów, ich powtarzania bądź też zaniechania zależy to jakiego rodzaju herbatę pijemy i jakie walory smakowe i zdrowotne ona posiada. Najpopularniejsza herbata czarna poddawana jest wszystkim czterem procesom, herbata zielona nie poddawana jest fermentacji, a herbata Pu Erh przechodzi dodatkowy proces fermentacji oraz leżakowania
W zależności od zastosowanego procesu technologicznego, możemy otrzymać kilka rodzajów herbat, które różnią się smakiem, składem chemicznym oraz kolorem. Obecnie 80% produkcji herbaty stanowi herbata czarna, następnie zielona, a na końcu czerwona. Spożycie herbaty na świecie szacuje się na poziomie 120 ml dziennie na jednego mieszkańca. W Polsce herbatę pije ok. 90% populacji, z czego większość – 2 lub 3 razy dziennie.
Szczypta historii
Pierwszymi, którzy zaczęli uprawiać herbatę, byli Chińczycy, którzy rozsmakowują się nią od najdawniejszych czasów. Pierwsze zapiski na temat herbaty pochodzą jednak dopiero z VIII wieku.Poeta Lu Yu zawarł opis krzewu herbacianego, przyrządów do zbioru i selekcji liści, a także filiżanek służących do picia w dziele nazwanym Świętą księgę herbaty.
Właściwości zdrowotne
W Azji herbata uznawana jest za lek na liczne dolegliwości, głównie dzięki zawartości:
- polifenoli,
- kofeiny,
- składników mineralnych,
- polisacharydów (w ok. 13%),
- aminokwasów (w tym L-theaniny – polepszającej zdolności umysłowe).
Obecność polifenoli zależy przede wszystkim od warunków klimatycznych i nasłonecznienia. Młodsze liście zawierają ich znacznie więcej niż listki starsze. Wśród związków polifenolowych w herbacie zielonej występują głównie katechiny, które mają silne właściwości antyoksydacyjne, a z kolei w czarnej herbacie, tzw. taniny, obniżające ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych.
Herbata jest zaliczana do głównych surowców zawierających w swoim składzie kofeinę (teinę), w ilości od 2-5%. Jej działanie polega na pobudzeniu ośrodkowego układu nerwowego i serca, przez co wpływa korzystnie na wydolność organizmu. Zawartość zarówno kofeiny, jak i polifenoli w herbacie uzależnione jest od długości oraz porcji herbaty podczas parzenia. Herbata parzona 15 s dostarcza 15 mg kofeiny, z kolei wydłużenie tego procesu do minuty zwiększa jej ilość do 22 mg. Najwięcej kofeiny, bo aż ok. 38 mg, zawiera herbata parzona 5 minut.
Wysuszone liście posiadają też wiele składników mineralnych, m.in.
- fluor,
- mangan,
- selen,
- chrom,
- magnez,
- cynk
i wapń w ilości od 25-1000μg/g (zależnie od warunków uprawy i poddania procesowi fermentacji).
Składniki minieralne w herbacie
Wypicie 100 ml herbaty w ciągu dnia jest w stanie dostarczyć 0,07 mg cynku, 5 mg wapnia i 2 mg magnezu, co pokrywa ok. 1,5% ich dziennego zapotrzebowania.
Herbaty owocowe
Herbaty owocowe (w tym przypadku nazwa herbata jest określeniem potocznym) produkowane są z suszu owocowego, będącego mieszanką najczęściej kilku owoców, np. wiśni, maliny, żurawiny i jeżyny. Niekiedy bywa łączona z drogocennymi płatkami dzikiej róży lub kwiatami i owocami hibiskusa.
Dobra gatunkowo herbata owocowa zawiera w swoim składzie owoce poddane procesowi liofilizacji (dowiedz się więcej czym jest liofilizacja), dzięki czemu w pełni zachowują swoje wartości smakowe i odżywcze. Nie posiada też żadnych konserwantów. Herbata owocowa może zawierać w minimalnej ilości także zioła, np. miętę. Niestety, herbaty owocowe bywają często mylone z tanimi herbatami aromatyzowanymi, produkowanymi z liści herbacianych wzbogaconych o sztuczne aromaty i barwniki. Zwracajmy uwagę na skład!
Warto wiedzieć, że właściwości prozdrowotne suszu zależą w głównej mierze od jego części składowych. Dla przykładu herbata z hibiskusa cechuje się kwaśnym smakiem (dzięki wysokiej zawartości witaminy C), czerwonym kolorem i intensywnym aromatem. Doskonale działa na układ sercowo-naczyniowy, bo obniża ciśnienie tętnicze i poziom cholesterolu LDL, będącego przyczyną miażdżycy i zawału serca.
Z kolei herbata z żurawiny jest skuteczna w leczeniu infekcji układu moczowego oraz profilaktyce kamieni nerkowych. Dobrze wpływa też na przewód pokarmowy oraz jamę ustną (skutecznie zwalcza np. opryszczkę). Herbata malinowa bywa z kolei używana jako środek przeciwgorączkowy oraz przeciwzapalny (posiada właściwości napotne, bardzo pomocne podczas przeziębienia i grypy). Obecny w niej kwas elagowy działa przeciwnowotworowo, chroniąc przed rakotwórczymi komórkami głównie wątrobę i płuca.
Herbata z aronii usprawnia przemianę materii, usuwa złogi tłuszczowe z naczyń krwionośnych, a także podnosi odporność. Stosunkowo cenne właściwości wśród prawdziwych herbat owocowych posiada także herbata z owoców goji. Dostarcza dużej ilości witamin (w tym witaminy C – 2500 mg/100 g owoców), antyoksydantów i minerałów, które wzmacniają organizm i stymulują układ odpornościowy do walki z chorobą.
Herbaty ziołowe
Herbaty ziołowe produkowane są z liści roślin leczniczych, które swoje dobroczynne działanie zawdzięczają określonym grupom substancji, będącymi w głównej mierze ich produktami przemiany materii. Można więc stwierdzić, że rośliny lecznicze, a także przygotowane z nich mieszanki, są lekiem, który jest w stanie regulować mechanizmy w organizmie człowieka i wyrównać braki występujące w ustroju.
Herbata miętowa
I tak na przykład mięta pieprzowa (Mentha piperita L.) jest zaliczana do najstarszych roślin leczniczych na świecie. W Egipcie pojawiła się w 1200-600 r. p.n.e., kiedy to pleciono z niej wieńce i składano w darach. W czasach starożytnych uważano, że pobudza mózg, dlatego często gościła na stołach filozofów i uczonych. Roślina w swoim składzie posiada olejek eteryczny w ilości 1,5-2,5%, z czego połowę stanowi mentol, odkryty ok. XVIII wieku w Europie. W mięcie znaleziono liczne związki, m.in. flawonoidy, garbniki, gorycz, pektyny, kwasy organiczne, witaminy (prowitamina A i C), a także sole mineralne, np. wapń, potas, magnez, żelazo, fosfor, mangan i molibden. Mięta pieprzowa posiada wiele cennych właściwości: pobudza zdolności wydzielnicze żołądka i wątroby, zwiększa ilość soku żołądkowego i żółci, przez co ułatwia trawienie pokarmu. Mentol działa bakteriobójczo i przeciwbólowo, dlatego stosuje się go w migrenach, nerwicach, przy bezsenności i podczas leczenia przeziębień, a nawet w terapii nadciśnienia tętniczego.
Herbata z szałwii
Inną rośliną, często stosowaną w naszych domach, jest szałwia lekarska (Sahia ojjicinalis L.). Od wieków uznawana była za symbol zdrowia, o czym świadczy sama jej nazwa (safoare – tzn. uzdrawiać). Roślina pochodzi z rejonów śródziemnomorskich Europy, gdzie naturalnie rośnie na wapiennych, nasłonecznionych wzgórzach. Najważniejszym składnikiem szałwii jest olejek eteryczny, posiadający w swoim składzie terpenty: kamforę, cyneol, borneol, tujon oraz pinen. Dodatkowo zawiera liczne kwasy organiczne (jabłkowy, nikotynowy, fumarowy), garbniki, żywice, saponiny, gorycze, fenole oraz witaminy A, B i C, a także biopierwiastki, m.in. magnez, żelazo i cynk. Samej roślinie przypisuje się właściwości przeciwzapalne, przeciwskurczowe, przeciwpotne, bakteriobójcze i ściągające. Napar poleca się stosować w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, do odkażania jamy ustnej, gardła i dziąseł.
Herbata ze skrzypu polnego
Skrzyp polny
(Equisetum arvense L.) jest jedną z najstarszych roślin na świecie. Jego nazwa nawiązuje do dźwięku, jaki roślina wydaje w czasie rozgniatania. Skrzyp wśród zielarzy zwany jest także jodełką, jedlinką, krzemionką, końskim ogonem oraz skrzypem kartoflowym. W swoim składzie zawiera blisko 70% krzemionki oraz innych soli mineralnych, m.in. mangan, żelazo i kobalt. Dodatkowo wykryto w nim liczne flawonoidy, m.in. ekwizerynę, galuteolinę, izokwercytrynę i apigeninę oraz saponiny, kwasy organiczne (akonitowy, askorbinowy, jabłkowy, szczawiowy, krzemowy), witaminę C i żywice. Roślina ta opóźnia starzenie się organizmu, przyspiesza metabolizm, wzmacnia naczynia krwionośne, poprawia stan naskórka, błon śluzowych, kości, włosów i paznokci, a także działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie.
Herbata z pokrzywy
Z kolei pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) to roślina, której Słowianie już od dawnych czasów przypisywali magiczne właściwości. Posiada w swoim składzie wiele czynnych związków, m.in. chlorofile, kwasy organiczne (np. glicerowy, glikolowy, masłowy, mrówkowy, octowy i krzemowy) oraz garbniki, flawonoidy, fitosterole, związki aminowe (m.in. acetylocholina, serotonina, histamina), a także karetonoidy, witaminy (A, B, E, C, K) i pierwiastki śladowe, np. magnez, wapń, żelazo, mangan i krzem. Pokrzywa zawiera też liczne enzymy i hormony roślinne. Roślina ta uważana jest za środek, który czyści krew z zalegających szkodliwych produktów przemiany materii. Zwiększa poziom hemoglobiny, a także liczbę czerwonych krwinek. W przewodzie pokarmowym działa żółciopędnie, przez co polepsza przyswajanie pokarmów. Obniża też poziom cukru oraz podnosi odporność organizmu.
Przeczytaj: 6 roślin, które dobrze komponują się z herbatą
Rodzaje i czas parzenia
Podczas parzenia herbaty niezwykle ważny jest rodzaj stosowanej wody (najlepiej gdy jest miękka, o niskiej zawartości składników mineralnych) oraz jej świeżość (woda zagotowana tylko raz, ponieważ zawiera tlen, który ma istotne znaczenie podczas procesu naparzania). Warto wiedzieć, że herbatę parzymy w różny sposób, w zależności od jej rodzaju.
Czarna
- Temperatura parzenia: 100°C
- Czas: od 3 do 5 min
Wraz z upływem czasu parzenia energetyczne walory maleją a herbata zaczyna być gorzka.
Zielona
- Temperatura parzenia: 60-80°C
- Czas: od 3 do 5 min
Te same liście można parzyć nawet do 3 razy, za najbardziej wartościowy uważa się drugi napar.
Biała
- Temperatura parzenia: 85°C
- Czas: 5–7 min
To herbata uważana za jedną z najzdrowszych, przetworzona w stopniu minimalnym. Można parzyć 3 razy te same liście.
Żółta
- Temperatura parzenia: 90°C
- Czas: 3 min
Pu-Erh
- Temperatura parzenia: 90-100°C
- Czas: 3 min
Można parzyć wielokrotnie.
niebieska (oolong)
- Temperatura parzenia: 90°C
- Czas: 1 do 5 min
owocowe
- Temperatura parzenia: 95°C
- Czas: 10 min
Parzenie herbat owocowych wymaga użycia od 2,5 do 3 g suszu owocowego na filiżankę o pojemności 150 ml.
ziołowe
przeważnie łyżkę ziół zalewamy szklanką wody i pijemy 3 razy dziennie w kilkugodzinnych odstępach.
Herbata z cytryną to trucizna?
Wiele kontrowersji wśród dodatków do herbaty wzbudza cytryna. Dawniej polecano ją na przeziębienie, następnie oskarżono o toksyczny wpływ na nasz organizm, zwłaszcza na ośrodkowy układ nerwowy. Jaka jest prawda?
Jeśli herbatę z cytryną pijemy okazyjnie, nic nam nie grozi. Herbata zawiera glin (podobnie zresztą jak kawa i kakao), który w środowisku kwaśnym (a więc kiedy dodamy do naparu cytrynę), przekształca się w cytrynian glinu.
Pamiętajmy jednak, że im słabsza gatunkowo herbata, tym więcej jest w niej glinu. Eksperci namawiają również, by dodawać cytrynę do herbaty dopiero wówczas, gdy herbata się zaparzy, a więc kiedy usuniemy z naparu fusy lub torebkę zawierającą liście.
Dlaczego jakość ekologiczna?
Poprawa jakości lokalnego środowiska, walory zdrowotne, bezpieczeństwo pracowników na plantacjach, korzystny wpływ na kondycję gleby – to tylko niektóre z powodów, które przytaczają plantatorzy, przetwórcy ekologicznej herbaty, aby uzasadnić wybór ekologicznej drogi. Konsumenci doceniają także wyjątkowy smak i aromat.
Ekologiczna uprawa nie wiąże się ze stosowaniem tak olbrzymich monokultur, jak w przypadku upraw konwencjonalnych. Nie stosuje się na nich sztucznych nawozów i środków ochrony roślin. Dzięki temu są znacznie bardziej przyjazne lokalnemu środowisku.
Brytyjska organizacja charytatywna Oxfam alarmuje, że warunki w jakich odbywa się praca na wielu plantacjach są bardzo prymitywne. Pracownicy wykonujący opryski (stosowanie niektórych z wykorzystywanych substancji jest zabronione w Europie) nie mają odpowiedniego wyposażenia ochronnego, nierzadko zatrudniane są dzieci.
Wybór produktów z logo rolnictwa ekologicznego, a także z logo Sprawiedliwego Handlu pozwala konsumentom wskazać, że wybierają system produkcji alternatywny wobec tego, który obecnie dominuje na świecie.
Przeczytaj także:
Matcha – zielona herbata pełna zdrowia
Yerba mate – właściwości i sposób parzenia
Małgorzata Cyran
