Dieta bezmleczna to nie kolejna moda żywieniowa, a rzeczywista potrzeba. Czy jednak nietolerancja laktozy faktycznie wymaga całkowitej rezygnacji z mleka, jogurtów i masła?
Laktoza, w największym skrócie – cukier mleczny, stanowi źródło energii, wpływa też na prawidłowy rozwój zmysłu smaku oraz regulację łaknienia. Zwiększa również wchłanianie wapnia, magnezu i cynku.
To laktoza – główny węglowodan wchodzący w skład mleka wszystkich ssaków – nadaje mu słodki smak (jest jednak mniej słodka od sacharozy). Składa się z cząsteczki galaktozy i glukozy. Stymuluje rozwój korzystnej mikroflory jelitowej i ma niski indeks glikemiczny, dzięki czemu nie powoduje wyrzutu insuliny i nie podnosi gwałtownie stężenia cukru we krwi. Galaktoza, która wchodzi w skład cząsteczki laktozy jest natomiast składnikiem niezbędnym do budowy ośrodkowego układu nerwowego. Jej spożywanie jest korzystne, zwłaszcza dla rozwoju dziecka
– mówi Justyna Marszałkowska-Jakubik, dietetyk i autorka bloga zdrowonajedzeni.pl.
By jednak laktoza mogła spełniać swoje funkcje, musi zostać zhydrolizowana w jelicie cienkim. W tym procesie udział bierze enzym – laktaza. U człowieka, ale i u większości ssaków, wraz z wiekiem zmniejsza się jego aktywność, która największa jest w okresie niemowlęcym. To wówczas głównym pokarmem dziecka jest mleko. Z czasem, gdy dieta się rozszerza, laktaza nie jest już tak potrzebna w organizmie, więc nie jest syntetyzowana. Od czasu neolitu nastąpił jednak rozwój hodowli zwierząt i mleczarstwa, w konsekwencji po produkty mleczne sięgają też osoby dorosłe. Na drodze ewolucji pojawiły się pierwsze mutacje ludzkiego genu kodującego laktazę, których rezultatem była synteza laktazy przez cały okres życia człowieka.
Nietolerancja laktozy a alergia na mleko
Choć bywają utożsamiane, nietolerancja laktozy nie jest tym samym co alergia na mleko.
Są to dwie różne jednostki chorobowe. Alergia oznacza reakcję organizmu na białka, które są składnikami danego pokarmu. Wpływa ona na nasz system immunologiczny, który broni się przed negatywnym wpływem alergenu, a objawy przekładają się na reakcję całego organizmu (wysypka, duszności, obrzęk i in.). Alergia na białka mleka oznacza reakcję chorobową na jedno bądź kilka frakcji około 30 różnych białek występujących w mleku. Najpowszechniejsze białko to kazeina. W przypadku nietolerancji laktozy reakcja zachodzi bez udziału układu immunologicznego, a jej skutkiem są problemy gastryczne (bóle i wzdęcia brzucha, gazy czy biegunka). Dotyczy też dużo większej liczby osób niż alergia
– tłumaczy Justyna Marszałkowska-Jakubik.
Przyczyny niedoboru laktazy
Przyczyn niedoboru laktazy może być kilka. Najczęściej problem wynika z nietolerancji laktozy w skutek wtórnego niedoboru laktazy. Jest to stan przejściowy, który mija, gdy regeneracji ulegną zniszczone kosmki jelitowe. Do ich uszkodzenia mogło dojść z powodu choroby zakaźnej (np. wywołanej przez rota wirusy), nieswoistego zapalenia jelit, w skutek przyjmowania określonych grup leków, np. antybiotyków czy niesteroidowych leków przeciwzapalnych lub nadużywania alkoholu.
Niezwykle rzadko diagnozowana jest choroba o podłożu genetycznym – alaktazja, charakteryzująca się całkowitym brakiem laktazy w jelicie człowieka. Chorzy nie są zdolni do trawienia laktozy nawet w najmniejszych ilościach, muszą więc unikać jej źródeł przez całe życie.
Mechanizm, w wyniku którego pojawiają się objawy nietolerancji laktozy, bez względu na przyczynę jest taki sam: zmniejszona aktywność laktazy lub jej brak uniemożliwiają trawienie laktozy w jelicie cienkim. Jej resztki są trawione przez bakterie jelitowe, w wyniku czego powstają produkty fermentacji bakteryjnej.
Objawy i diagnozowanie nietolerancji laktozy
Aby potwierdzić lub wykluczyć nietolerancję laktozy wykonuje się najczęściej wodorowy test oddechowy, który polega na wypiciu roztworu laktozy, a następnie pomiarze stężenia wodoru w wydychanym powietrzu. Wysokie stężenie wodoru oznacza nietolerancję laktozy, gdyż przedostaje się ona do jelita grubego i ulega w nim fermentacji. Drugim pomocnym badaniem jest analiza pH stolca – odczyn kwaśny (pH poniżej 7) oznacza nietolerancję laktozy. Rzadziej wykonuje się badanie endoskopowe jelita, w którym lekarz może pobrać wycinek jelita i określić w nim zawartość laktozy
– mówi Dorota Dębogórska, dietetyk.
I dodaje:
Zamiast wykonywania badań można ewentualnie zastosować czasową dietę eliminacyjną. Powinna ona trwać minimum 2 tygodnie, maksimum 4 tygodnie. W czasie eliminacji laktozy należy zapisywać wszystkie posiłki i obserwacje samopoczucia. Jest to jednak metoda dość żmudna i obarczona wieloma błędami.
Objawy nietolerancji laktozy to:
- wzdęcia,
- kolki,
- biegunka,
- nudności, wymioty,
- ból brzucha.
Czym zastąpić mleko?
Wbrew powszechnie panującej opinii, laktoza nie znajduje się wyłącznie w produktach mlecznych. Jest dodawana również do pieczywa, ciast, słodyczy i wyrobów mięsnych. Stosuje się ją w branży farmaceutycznej – jako słodki, nietoksyczny i chemicznie stabilny cukier jest bardzo dobrym nośnikiem i wypełniaczem dla wielu substancji leczniczych.
Na rynku jak grzyby po deszczu pojawiają się produkty bez laktozy, które mają być przeznaczone dla osób na diecie bezmlecznej. Ale czy każdy, kto doświadcza nieprzyjemnych objawów ze strony układu pokarmowego po spożyciu nabiału zmuszony jest po nie sięgać? Niekoniecznie. Osoby, u których zdiagnozowana została nietolerancja laktozy nie muszą unikać jej całkowicie. Organizm poradzi sobie z trawieniem jej niewielkiej ilości.
Dieta bezmleczna jest jedyną skuteczną metodą ustąpienia objawów, jednak o tym jak bardzo jest ona restrykcyjna, decyduje sam pacjent. Produkty nabiałowe eliminujemy lub ograniczamy zależnie od stopnia tolerancji. Wiele osób toleruje niewielką ilość laktozy w diecie pochodzącą np. z produktów mlecznych fermentowanych,serów żółtych bądź ze słodyczy, podczas gdy inne muszą wyeliminować absolutnie wszystkie produkty, w tym również leki, gdzie laktoza znajduje się w śladowych ilościach. Badania sugerują, że także stosowanie probiotyków może zmniejszać objawy nietolerancji laktozy
– wyjaśnia Justyna Marszałkowska-Jakubik.
W pierwszej kolejności należy zmniejszyć ilość spożywanego mleka krowiego, w którym ilość laktozy jest największa. Warto też pamiętać, że dobrej jakości fermentowane produkty mleczne (jogurty naturalne, kefiry, maślanki) mają w składzie bakterie rozkładające laktozę do formy lepiej przyswajalnej, dzięki czemu są lepiej tolerowane.
Całkowita eliminacja produktów mlecznych z diety musi być bardzo rozważna i rekomendowana jest wyłącznie w przypadku zdiagnozowanej nietolerancji. Wiąże się bowiem z niedoborem wapnia, witaminy D oraz białka, które to składniki pozyskać trzeba z innych źródeł
– podpowiada Dorota Dębogórska.
Zaleca się, by w diecie znalazły się warzywa strączkowe, orzechy, migdały, ryby, jaja, drób. Ograniczyć należy zaś szpinak, szczaw czy rabarbar, które to rośliny zawierają kwas szczawiowy, utrudniający wchłanianie wapnia.
Dieta bezmleczna a produkty bez laktozy. Czy szkodzą?
Pojawienie się na rynku produktów mleczarskich bez laktozy i sięganie po nie bez wyraźnych wskazań medycznych, zdaniem niektórych badaczy, może mieć bardzo poważne konsekwencje. Konsumowanie wyłącznie takich produktów doprowadzi do całkowitego rozleniwienia się układu enzymatycznego. Co więcej, w mleku bez laktozy pojawia się galaktoza, która również jest powszechnie nietolerowana. Uważa się nawet, że może być groźniejsza niż sama nietolerancja laktozy. Produkty te mają także wyższy IG więc nie są zalecane osobom z insulinoopornością lub cukrzycą.
Eliminacji źródeł laktozy nie zaleca się w celach profilaktycznych. – Nie ma także dowodów na to, że unikanie jej zagwarantuje nam brak problemów zdrowotnych w wieku późniejszym
– podsumowuje Justyna Marszałkowska-Jakubik.
5 ciekawych faktów na temat nietolerancji laktozy
- Jedynymi ssakami, w mleku których nie ma laktozy lub jej ilość jest śladowa, są lwy morskie.
- Laktoza jest mniej słodka od glukozy lub sacharozy.
- Galaktoza, składnik laktozy, to ważny cukier wykorzystywany do budowy układu nerwowego.
- Szacuje się, że 37% Polaków cierpi z powodu pierwotnego niedoboru laktazy.
- Nietolerancja laktozy nie jest tym samym co alergia na mleko.
Bibliografia:
- Kaczmarski M.: „Alergie i nietolerancje pokarmowe”. Sanmedia, Warszawa 1993, 7–9.
- Rujner J., Cichańska A.: „Dieta bezglutenowa i bezmleczna dla dzieci i dorosłych”. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002.
- Zatwarnicki P.: Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 2014, 4, 3, 273–276.
