Interakcje żywności i leków to problem, który od dawna jest przedmiotem badań naukowców. Zagadnienie to przynajmniej w minimalnym zakresie powinno zainteresować każdego, niezależnie od tego czy leczy się na przewlekłą chorobę czy też stosuje doraźną farmakoterapię lub ziołolecznictwo. Artykuł napisany przez farmaceutkę.
Co dzieje się z lekami w naszym organizmie?
Aby zrozumieć dlaczego działanie danej substancji leczniczej zależy od przyjmowanego posiłku, niezbędnym staje się poznanie choć w ogólnym zarysie, jak wyglądają losy leku od momentu podania doustnego.
Najczęstszą postacią leku doustnego jest tabletka lub kapsułka. Obok substancji czynnej, daną formę leku tworzą jeszcze substancje pomocnicze wpływające na prawidłowe działanie leku i jego uwalnianie w konkretnym miejscu. Warto uważnie czytać ulotki w przypadku, gdy np. chcemy podzielić tabletkę lub wysypać substancje z kapsułki kiedy mamy problemy z połykaniem.
Czy każdą tabletkę można dzielić?
Jeżeli tabletka nie posiada rowku wówczas oznacza to, że producent nie dopuszcza jej dzielenia, a lek w zadziała poprawnie tylko gdy zostanie przyjęty w niezmienionej postaci. Podobnie w przypadku kapsułek, najlepiej połykać je w całości – ta forma leku zabezpiecza przewód pokarmowy przed działaniem drażniącym substancji leczniczych.
Żywność a wchłanianie substancji leczniczej
Efekty działania leku obserwowane są po wchłonięciu substancji leczniczej do krwiobiegu. To właśnie na tym etapie może dojść do interakcji pomiędzy składnikami spożywanego pokarmu a substancją leczniczą.
Pewna część leków ulega wchłanianiu w żołądku, ale większość, podobnie jak składniki pokarmowe, podlega wchłanianiu w jelitach. Stąd też ważne jest czy i jaki pokarm znajduje się w tym samym czasie w żołądku lub jelitach. Niektóre substancje lecznicze wchłaniają się najlepiej, a tym samym będą wykazywać szybkie działanie w przypadku podania na czczo (takie wskazanie oznacza, iż lek należy przyjąć tuż po obudzeniu się i odczekać godzinę zanim spożyjemy śniadanie). Podanie przed jedzeniem oznacza przyjęcie leku na ok. 20 minut przed planowanym posiłkiem. Nie wszystkie leki mogą być tak podawane.
Lek po jedzeniu. Co to znaczy?
Ze względu na drażniące działanie niektórych substancji na śluzówkę żołądka, konieczne jest pamiętanie o wcześniejszym spożyciu choć niewielkiego posiłku. Szczególnie dotyczy to leków przeciwbólowych z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Zalecenia takie mają na celu ochronę śluzówki żołądka, na co powinny szczególnie zwrócić uwagę osoby u których wystąpiła choroba wrzodowa. Wskazanie podania leku po jedzeniu oznacza, iż należy odczekać ok. 15 minut.
Interakcje leków i żywności. Produkty zbożowe i napoje gazowane a leki
O szybkości wchłaniania substancji leczniczej decyduje w dużej mierze pH soku żołądkowego, które z kolei zależne jest od rodzaju spożywanego pokarmu. Zakwaszenie treści pokarmowej może powodować zwiększone wchłanianie leków o charakterze kwasowym, ale też może być przyczyną zahamowania aktywności niektórych leków (np. antybiotyków amoksycylinowych). Do obniżenia pH przyczyniają się: napoje gazowane spożywane w dużych ilościach, zwłaszcza zawierające substancje o charakterze kwaśnym, a ponadto:
- mięso,
- jaja,
- ryby,
- chleb,
- makarony
- i inne produkty zbożowe.
Nabiał, warzywa i owoce podczas przyjmowania lekarstw
Również alkalizacja treści pokarmowej może zaburzać procesy wchłaniania substancji leczniczych. Wpływają na to głównie: nabiał, warzywa i owoce. Masa pokarmowa o odczynie zasadowym zmniejsza między innymi wchłanianie salicylanów. W przypadku równoczesnego przyjęcia tabletki dojelitowej oraz pokarmu mlecznego, substancja lecznicza może przestać działać. Dlaczego? Otoczka powinna rozpuścić się w jelitach, ale jeśli środowisko żołądka wykazuje odczyn alkaliczny, uwolnienia substancji następuje wcześniej, tym samym dochodzi do utraty przez substancję czynną zdolności do działania. Czasem pojawia się także podrażnienie śluzówki żołądka.
Korelacje na linii tłuszcze – leki
Nie tylko pH treści pokarmowej ma wpływ na wchłanianie leków. Zbyt duża zawartość (a również niedobór) tłuszczu w diecie może przyczyniać się do opóźnionego wchłaniania niektórych substancji leczniczych.
Inne składniki żywności
Podobnie niesprzyjająca jest obecność takich składników żywności jak: polisacharydy, białka i inne związki wielkocząsteczkowe, mogące absorbować na swej powierzchni substancje lecznicze, spowalniając ich wchłanianie, np. absorpcja paracetamolu zmniejszona jest w obecności pokarmu zawierającego pektyny (jabłka, porzeczki, agrest).
Żywność a transport substancji leczniczych
Po wchłonięciu do krwiobiegu substancja lecznicza najczęściej wiąże się z albuminami – specjalnym rodzajem białek o funkcjach transportowych. W ten sam sposób przenoszone są składniki pokarmowe i substancje fizjologiczne jak np. hormony, bilirubina. Na tym etapie może dojść do konkurencji o związanie się z cząsteczkami białek transportujących, przy czym efekt farmakologiczny wywierają cząsteczki substancji leczniczej nie związanej z białkami osocza. W przypadku diety bogato tłuszczowej następuje wypieranie substancji leczniczej z połączeń białkowych, wówczas dochodzi do szybszych lub zwiększonych efektów działania leku. Zjawisko to nie zawsze jest korzystne, ponieważ może również wystąpić nasilenie efektów toksykologicznych.
Odżywianie a metabolizm leku
Przemiany metaboliczne leku zachodzą przede wszystkim w wątrobie, a w mniejszym stopniu w jelicie i płucach. Procesy biotransformacji mają na celu między innymi zwiększenie rozpuszczalności nieaktywnej już substancji leczniczej po to, aby mogła zostać wydalona z ustroju. Reakcje te zachodzą dzięki obecności szeregu enzymów metabolicznych. I na tym etapie niektóre pokarmy czy napoje mogą wpływać na przebieg procesów.
Sok grejpfrutowy a leki
Najbardziej znaną interakcją są zaburzenia wynikające z popijania leków sokiem grejpfrutowym. Składniki soku działają hamująco na enzymy biorące udział w biotransformacji leków, przyczyniając się do zwiększania stężenia substancji leczniczej w ustroju i nasilenia toksycznego działania.
Na tym etapie może dojść również do zjawiska przeciwstawnego, czyli nasilenia działania enzymów.
Na zjawisko indukcji wpływają na przykład pokarmy bogate w związki indolowe:
Przyspieszony metabolizm oznacza zmniejszone stężenie substancji leczniczej, a co się z tym wiąże słabszy efekt terapeutyczny.
Interakcje żywności i leków a wydalanie leku z ustroju
Wydalanie jest już końcowym etapem wędrówki substancji leczniczej od momentu podania doustnego. Większość leków wydalana jest przez nerki, ale proces ten zachodzi również przez skórę i płuca. Substancja lecznicza podlegająca eliminacji musi posiadać odpowiednie własności, aby mogła być wydalona, a nie powtórnie wchłonięta. Główne procesy chemiczne, jakie zachodzą w drogach moczowych to dysocjacja, która wymaga odpowiedniego pH moczu. I również na tym etapie znacząca rolę pełni nasza dieta. Pokarmy, które obniżają pH sprzyjają wydalaniu leków o charakterze słabych zasad, zaś te wysokim pH ułatwiają eliminację leków o charakterze słabych kwasów.
Zagadnienia związane z losami leku w ustroju mogą wydawać się trudne do rozwikłania. Jest to jednak istotny problem na który warto zwracać uwagę, ponieważ rodzaj posiłku, a także przyjmowane napoje niejednokrotnie decydują o skuteczności leczenia.
Najlepiej konsultować wszelkie wątpliwości na bieżąco podczas wizyty u lekarza lub doradzić się farmaceuty w czasie zakupu leków. Ponieważ problem interakcji dotyczy nie tylko leków, ale również suplementów diety i ziół, które dostępne są nie tylko w aptekach. W następnej części artykułów omówię najczęściej spotykane interakcje.
Działanie enzymów a metabolizm leków
Jednym z ważniejszych etapów podczas „wędrówki” leku w naszym organizmie jest proces biotransformacji czyli przemian biochemicznych, podczas których dochodzi do zmian właściwości substancji leczniczych. Jego efektem jest unieczynnienie metabolitów, tak by mogły zostać wydalone z organizmu.
Na tym etapie naukowcy i klinicyści odnotowali najwięcej interakcji leków z innymi lekami, leków ze składnikami suplementów diety oraz leków z żywnością. W procesie biotransformacji główną rolę pełnią enzymy (czyli specyficzne białka) należące do tzw. cytochromu P-450. Ich zadaniem jest metabolizm nie tylko leków, ale także utlenianie wielu składników pokarmowych i substancji szkodliwych będących np. zanieczyszczeniami środowiska. Dzięki tym procesom, leki i inne ksenobiotyki zmieniają swój charakter fizyko-chemiczny, stając się łatwiej rozpuszczalne w wodzie i mogą zostać wydalone z organizmu przez układ moczowy.
Cytochrom P-450 jest bardzo ciekawym „wyposażeniem” naszego ustroju – potrafi przystosowywać się do zmiennych warunków środowiska zewnętrznego i „radzi sobie” z wydaleniem prawie każdej substancji, nawet takiej z którą człowiek zetknął się po raz pierwszy. Białka cytochromu wykazują zmienność osobniczą, co oznacza, że niektóre osoby mogą szybciej lub wolniej metabolizować daną substancję. W tym drugim przypadku ksenobiotyk dłużej pozostaje w organizmie przyczyniając się do kumulacji i nasilenia efektów toksycznych. Izoenzymy cytochromu P-450 wykazują także zmienność w zależności od płci i wieku. U noworodków występują izoenzymy, których nie spotyka się u dorosłych i na odwrót. U kobiet stężenia niektórych izoenzymów zmieniają się wraz cyklem miesiączkowym, a także w czasie ciąży i menopauzy. Na aktywność cytochromu P-450 mają także wpływ przebyte choroby, zwłaszcza związane z nerkami i wątrobą, a ponadto stany gorączkowe i głodzenia.
Inhibicja i indukcja. Rodzaje interakcji żywności i leków
Spośród kilkudziesięciu poznanych grup izoenzymów cytochromu P-450, tylko sześć odpowiada za metabolizowanie aż 90% leków. Z punktu widzenia interakcji leków z żywnością, z ziołami i składnikami suplementów diety, najistotniejsze są izoenzymy oznaczone jako 3A4 i 1A2. Interakcje mogą mieć charakter indukcji czyli zwiększenia aktywności lub inhibicji czyli zahamowania – w zależności od rodzaju metabolizowanych substancji. Izoenzym 3A4 odpowiada za ok. 30% aktywności całego układu cytochromu P-450 i jest bardziej aktywny u kobiet niż u mężczyzn, a także u dzieci i młodzieży niż u osób dorosłych. Odpowiada za metabolizm niektórych grup leków przeciwdepresyjnych, leków nasennych i uspokajających, przeciwbólowych i niektórych antybiotyków. A ponadto metabolizowane są w tym układzie enzymatycznym niektóre leki przeciwarytmiczne i przeciwnadciśnieniowe, obniżające cholesterol i przeciwalergiczne.
Uwaga na sok grejpfrutowy
Prawidłowy metabolizm uwarunkowany jest różnymi czynnikami, w tym między innymi spożywanym pokarmem, napojami czy też stosowanymi dodatkowo ziołami. Zdolność do hamowania czynności izoenzymu 3A4, wykazuje między innymi sok grejpfrutowy, jak i oczywiście same owoce grejpfruta, a ponadto wyciągi z czosnku i jeżówki. Spożycie jednej szklanki soku grejpfrutowego hamuje o połowę aktywność enzymów i stan ten utrzymuje się przez około 10 godzin (choć niektóre badania wykazują, że nawet po 24 godzinach obserwowane było zmniejszenie aktywności tegoż enzymu). W przypadku popijanych sokiem grejpfrutowym leków przeciwarytmicznych i przeciwnadciśnieniowych, efektem inhibicji enzymów jest nadmiernie obniżone ciśnienie tętnicze, przyspieszenie akcji serca i bóle głowy. W przebiegu interakcji z dostępnymi bez recepty lekami przeciwalergicznymi, obserwowane są zaburzenia rytmu serca. Dlatego też dla bezpieczeństwa i powodzenia kuracji – ogólnym zaleceniem jest, aby nie stosować do popijania jakichkolwiek leków, soku grejpfrutowego ani innych soków z owoców cytrusowych.
Jeżeli kurujesz się czosnkiem, jeżówką i dziurawcem
Jak już wspomniano podobne właściwości posiadają także preparaty z czosnku i jeżówki, dlatego też osoby przyjmujące wymienione powyżej leki powinny unikać kuracji czosnkiem i jeżówką. Działanie indukujące w stosunku do izoenzymu 3A4 wykazuje dziurawiec. Jednoczesne stosowanie preparatów z dziurawca (nawet w postaci naparów) i wymienionych już wcześniej leków może skutkować zmniejszeniem skuteczności terapii. Dodatkowymi grupami leków, które wchodzą w interakcje z dziurawcem są: leki immunosupresyjne, przeciwwirusowe, przeciwbiegunkowe i antykoncepcyjne.
Przeczytaj więcej na temat: interakcje ziół i leków
Nie popijaj leków sokami…
Sok grejpfrutowy i cytrusy należy wykluczyć z naszej diety, jeśli stosujemy doraźną lub przewlekłą kurację lekową. Jedynie pomarańcza słodka i sok z niej nie powodują opisanej powyżej inhibicji enzymów cytochromu P-450. Ale nie tylko cytrusowe soki są niewskazane. Wszelkie napoje i soki o odczynie kwaśnym, mogą wchodzić w interakcje, a ponadto mogą przyczyniać się do rozkładu niektórych substancji leczniczych (np. antybiotyków z grupy penicylin).
Dodatkowym problemem w przypadku wyboru soków owocowych, jako płynów do popijania leków są pektyny, występujące głównie w sokach tłoczonych z jabłek i porzeczek. Pektyny, podobnie jak i błonnik występujący w warzywach, mogą adsorbować na swoich powierzchniach cząsteczki substancji leczniczych, zmniejszając ich działanie.
Składnikiem soków owocowych, występującym nawet jako dodatek do napojów i żywności jest kwas cytrynowy. W przypadku leków zawierających glin (np. preparaty stosowane w celu zobojętniania kwasu żołądkowego), popijanie sokiem zawierającym kwas cytrynowy, skutkuje zwiększeniem rozpuszczalności związków glinu. Następuje zwiększone wchłanianie tych związków oraz kumulacja w organizmie, która prowadzić może do zaburzeń układu nerwowego.
Soki owocowe i warzywne, jeśli bogate są w witaminę C, wskazane są do popijania preparatów zawierających żelazo, z tego względu, ze przyczyniają się do lepszego wchłaniania tego pierwiastka. Takie zalecenie obowiązuje pod warunkiem, że pacjent nie jest jednocześnie leczony innymi lekami (np. przeciwdepresyjnymi) ponieważ witamina C spowoduje zmniejszone wchłanianie tych leków.
Dlaczego nie popijać leków mlekiem?
Mleko i przetwory mleczne powinny być spożywane z umiarem jeśli jesteśmy w trakcie kuracji antybiotykowej (zwłaszcza erytromycyną, doksycykliną, tetracykliną). Wapń obecny w przetworach mlecznych tworzy kompleksy z cząsteczkami wymienionych antybiotyków, prowadząc tym samym do zniesienia działania tychże leków. Podobna interakcja ma miejsce w przypadku popijania mlekiem bisfosfonianów – leków stosowanych przeciwko osteoporozie. Mleko jest niewskazanym napojem do popijania tabletek, ponieważ alkalizując treść pokarmową w żołądku, wpływa na unieczynnienie lub osłabia wchłanianie niektórych substancji (np. barbituranów, salicylanów, glikozydów nasercowych czy sulfonamidów).
Interakcje żywności i leków. Kawa lub herbata do popicia?
Szczególnie podczas przyjmowania substancji leczniczych w postaci tabletek lub kapsułek dojelitowych należy zwracać uwagę by nie popijać ich mlekiem. Substancja w otoczce „dojelitowej” powinna zostać uwolniona dopiero w zasadowym środowisku jelit. Tymczasem jeżeli taki odczyn osiągnięty zostaje w żołądku, uwolniona substancja może zostać unieczynniona przez kwas żołądkowy lub może powodować podrażnienia śluzówki żołądka.
Kawa i herbata to napoje, które najczęściej spożywamy, zapominając jednak, że nie są to płyny obojętne dla naszego organizmu. Jednym z efektów działania herbaty i kawy jest pobudzenie akcji serca oraz wzmożona wentylacja płuc, do czego przyczyniają się obecne w tych surowcach kofeina i teofilina. Te same związki w połączeniu z substancjami leczniczymi powodują zwiększenie siły ich działania. Zjawisko to nazywane synergizmem hiperaddycyjnym wykorzystywane jest w farmacji np. w przypadku leków przeciwbólowych – bardzo często substancje przeciwbólowe występują w jednej tabletce z kofeiną, która wzmaga ich działanie. Jeśli jednak dodatkowo taki preparat zostanie popity kawą czy innym napojem zawierającym kofeinę, może dojść do ujawnienia się działań niepożądanych w postaci podniecenia, wzmożonej akcji serca, zaburzeń układu pokarmowego i nerwowego. Równie niekorzystne skutki obserwuje się w przypadku jednoczesnego stosowania leków przeciwastmatycznych (np. teofiliny) i kawy lub herbaty.
Leki popijaj wodą!
To właśnie wodą najlepiej popijać leki! Najlepsza jest zwykła, przegotowana i ochłodzona woda, ponieważ wody mineralne ze względu na większą zawartość jonów wapnia, żelaza i magnezu, mogą tworzyć związki kompleksowe z substancjami leczniczymi osłabiając ich działanie. Jeżeli na ulotce nie ma specjalnych zaleceń wówczas najlepiej popić tabletkę czy kapsułkę szklanką letniej wody. Badania naukowe wykazały, że większość leków lepiej wchłania się gdy popijana jest dużą ilością wody.
Interakcje leków z pożywieniem to bardzo złożone zagadnienie, przedstawione w artykule zasady to bardzo ogólne wytyczne. W przypadku przewlekłych chorób i stosowania leków z różnych grup farmakologicznych, najlepiej zasięgać porad farmaceuty, tym bardziej, że niektóre apteki zaopatrzone są w program komputerowy, który wykrywa wszelkie interakcje, a informacje te mogą zostać przekazane pacjentowi w formie wydruku.
mgr farm. Joanna Typek