Chrzan – właściwości zdrowotne i zastosowanie

Chrzan to popularna roślina, ceniona nie tylko za swój ostry, charakterystyczny smak, ale również za liczne właściwości zdrowotne. Korzeń chrzanu, bo to on jest najczęściej wykorzystywany, zawiera wiele cennych składników, które korzystnie wpływają na nasze samopoczucie i zdrowie. 

Skład i aktywne związki chemiczne

Chrzan to roślina o bogatym składzie chemicznym, który odpowiada za jego liczne właściwości zdrowotne.

→ To może Cię zainteresować: Jak ugotować brokuły?

Izotiocyjaniany – działanie antynowotworowe i antybakteryjne

To związki siarkowe, które występują w roślinach z rodziny kapustowatych, m.in. w chrzanie, gorczycy i rzodkiewce.. To właśnie im chrzan zawdzięcza swój ostry, charakterystyczny smak i zapach.

Izotiocyjaniany mają silne właściwości antybakteryjne i przeciwnowotworowe. Hamują wzrost i rozwój bakterii, w tym również tych, które są oporne na antybiotyki. Badania naukowe wykazały, że izotiocyjaniany mogą być skuteczne w profilaktyce i wspomaganiu leczenia różnych typów nowotworów, zwłaszcza raka jelita grubego, raka płuc, raka piersi i raka prostaty.

Warto jednak pamiętać, że izotiocyjaniany są najbardziej aktywne w surowym warzywie. Gotowanie lub przetwarzanie chrzanu może zmniejszyć ich ilość i skuteczność.

Glukozynolany – prekursory izotiocyjanianów

To związki, które przekształcają się w izotiocyjaniany. Same w sobie nie wykazują silnego działania biologicznego, jednak pod wpływem enzymów zwanych mirozynazami, które są uwalniane podczas uszkodzenia tkanki roślinnej (np. podczas krojenia, żucia czy miażdżenia), glukozynolany ulegają hydrolizie, czyli rozkładowi z udziałem wody. W wyniku tego procesu powstają izotiocyjaniany (o ich działaniu pisaliśmy☝️).

Witamina C – wsparcie dla odporności i działanie antyoksydacyjne

Chrzan jest bogatym źródłem witaminy C, która wzmacnia odporność i działa jako przeciwutleniacz. Już niewielka porcja startego korzenia może pokryć znaczną część dziennego zapotrzebowania na tę witaminę. Jest ona niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Wspomaga produkcję białych krwinek, które są odpowiedzialne za zwalczanie infekcji. Regularne spożywanie chrzanu, szczególnie w okresie jesienno-zimowym, może pomóc w ochronie organizmu przed przeziębieniem i grypą.

Witamina C jest też silnym antyoksydantem, co oznacza, że neutralizuje wolne rodniki, które mogą uszkadzać komórki i przyczyniać się do rozwoju różnych chorób. Pamiętaj jednak, że jest ona wrażliwa na wysoką temperaturę, dlatego chrzan najlepiej spożywać na surowo.

→ Przeczytaj też: Wielkanoc smaczna, zdrowa i tradycyjna

Właściwości zdrowotne chrzanu

Roślina jest od wieków wykorzystywana jest w medycynie ludowej jako naturalny środek wspomagający leczenie różnych dolegliwości.

Działanie antybakteryjne i przeciwwirusowe

Zawiera szereg substancji, które wykazują silne działanie przeciwko bakteriom i wirusom. Najważniejsze z nich to wspomniane wcześniej izotiocyjaniany, glukozynolany i witamina C.

Działa skutecznie przeciwko bakteriom Gram-dodatnim (np. gronkowcom i paciorkowcom), bakteriom Gram-ujemnym (np. Escherichia coli i Salmonella) oraz Helicobacter pylori, bakterii odpowiedzialnej za rozwój wrzodów żołądka i raka żołądka. Chrzan łagodzi też objawy przeziębienia i grypy (katar, kaszel i ból gardła). Wspomaga leczenie zapalenia oskrzeli i płuc.

Wspomaganie układu odpornościowego

Witamina C zawarta w chrzanie stymuluje produkcję limfocytów, które są szalenie ważne dla odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe

Izotiocyjaniany obecne w chrzanie działają przeciwzapalnie, hamując produkcję cytokin prozapalnych. Z kolei olejki eteryczne rośliny działają przeciwbólowo i rozgrzewająco, co może przynieść ulgę w przypadku bólu mięśni i stawów. Stąd też chrzan dawniej stosowano zewnętrznie. Ścierano korzeń na tarce, następnie nakładano na bolące miejsce (np. stawy) i przykrywano bawełnianą tkaniną. Mieszano też chrzan z olejem roślinnym i nacierano bolące miejsca.

Wpływ na układ trawienny – pobudzanie metabolizmu

Chrzan zawiera naturalne enzymy, które wspomagają trawienie białek, tłuszczów i węglowodanów. Jest też źródłem błonnika pokarmowego, który reguluje pracę jelit i wspomaga trawienie. Izotiocyjaniany pobudzają wydzielanie soków trawiennych i żółci, a olejki eteryczne działają rozkurczowo i przeciwzapalnie.

Chrzan a zdrowie serca – regulacja ciśnienia krwi

Roślina jest dobrym źródłem potasu, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania serca. Pomaga on w usuwaniu nadmiaru sodu z organizmu, co może obniżyć ciśnienie krwi. Istotna jest też obecność witaminy C, która jest silnym antyoksydantem i wspomaga ochronę naczyń krwionośnych. Witamina C wpływa również na produkcję kolagenu, który jest niezbędny do utrzymania ich elastyczności.

W chrzanie są spore ilości błonnika pokarmowego, który reguluje poziom cholesterolu i wspomaga zdrowie serca. Wspomniane już wielokrotnie izotiocyjaniany działają przeciwzapalnie i zmniejszają ryzyko miażdżycy.

Chrzan w leczeniu domowym

Korzeń chrzanu może być stosowany w leczeniu domowym w przypadku różnych dolegliwości, m.in. przeziębienia i grypy, zapalenia zatok, bólu mięśni i stawów czy infekcji dróg moczowych.

Syrop z chrzanu – naturalny środek na kaszel i przeziębienie

Składniki:

• 1 korzeń chrzanu
• 1 szklanka miodu
• sok z 1 cytryny (opcjonalnie)

Przygotowanie:

1. Korzeń chrzanu umyj, obierz i zetrzyj na tarce.
2. Starty chrzan umieść w słoiku i zalej miodem.
3. Dodaj sok z cytryny.
4. Słoik szczelnie zamknij i odstaw w ciepłe miejsce na kilka dni.
5. Po kilku dniach syrop jest gotowy do spożycia. Pij go kilka razy dziennie, po 1-2 łyżeczki.

Chrzan na przeziębienie – działanie wykrztuśne i rozgrzewające

Możesz przygotować syrop z chrzanu według przepisu powyżej albo przygotować napar (1 łyżkę startego chrzanu zalej szklanką wrzącej wody i odstaw na 10 min, pij ciepły 2-3 razy dziennie). Ulgę w przypadku kataru przyniesie też wdychanie oparów startego chrzanu przez kilka minut.

Chrzan na zatoki – udrażnianie dróg oddechowych

Roślina pomaga w rozrzedzeniu i usunięciu zalegającej wydzieliny w zatokach. Działa też przeciwzapalnie, co zmniejsza obrzęk błony śluzowej zatok i ułatwia oddychanie. A jak go stosować w tego rodzaju dolegliwości? Możesz wdychać opary startego chrzanu przez kilka minut, jak w przypadku kataru. Starty chrzan możesz też nałożyć na czoło i zatoki (omijając okolice oczu) i przykryć ciepłym kompresem.

Chrzan na reumatyzm – okłady łagodzące bóle stawów

Najpopularniejszym sposobem stosowania chrzanu w leczeniu reumatyzmu są okłady.

1. Przygotuj świeży korzeń chrzanu.
2. Zetrzyj chrzan na tarce.
3. Nałóż starty chrzan na bolące miejsce (staw).
4. Przykryj chrzan gazą lub ściereczką.
5. Owiń okład folią spożywczą i ciepłym ręcznikiem.
6. Pozostaw okład na 15-20 min.

Uwaga: Taki okład może powodować uczucie pieczenia. Jeśli jest zbyt silne, zdejmij okład.

Możesz też dodać starty chrzan do wanny z ciepłą wodą. Taka kąpiel działa rozgrzewająco i przeciwbólowo.

Zastosowanie chrzanu w kosmetyce

Wybielanie przebarwień i pielęgnacja skóry

Chrzan zawiera związki, które wspierają pielęgnację skóry trądzikowej i problematycznej. Może być pomocny w rozjaśnianiu przebarwień i plam na skórze. Poprawiać krążenie, co wpływa na zdrowy wygląd i koloryt skóry.

By zminimalizować oznaki starzenia się skóry, powstałe na skutek długotrwałego przebywania na słońcu, a także by zmniejszyć zmarszczki i piegi zastosuj naturalną maseczkę chrzanową. Świeży korzeń zetrzyj i wymieszaj z jogurtem naturalnym. Nałóż na twarz, pozostaw na 15-20 min i spłucz letnią wodą. Zamiast jogurtu możesz starty korzeń namoczyć w mleku lub occie winnym jabłkowym bądź truskawkowym, i taki nałożyć na skórę.

Przygotuj też tonik do skóry trądzikowej. Wymieszaj starty chrzan z wodą destylowaną i octem jabłkowym. Przecieraj twarz tonikiem 2 razy dziennie.

Wzmacnianie włosów i poprawa kondycji skóry

Chrzan może poprawiać krążenie krwi w skórze głowy, co wpływa na lepsze odżywienie cebulek włosów i ich wzrost. Płukanka z dodatkiem chrzanu jest pomocna w pielęgnacji włosów przetłuszczających się i osłabionych. By ją przygotować wymieszaj napar z pokrzywy ze startym chrzanem. Płucz włosy po umyciu.

Z kolei wcierki do skóry głowy pobudzają wzrost włosów i wzmacniają cebulki. Wymieszaj starty chrzan z olejem rycynowym lub kokosowym. Wcieraj w skórę głowy, a następnie spłucz po 30 min.

Chrzan w kuchni

W polskiej kuchni chrzan tarty sprawdza się jako dodatek do różnych dań, szczególnie tłustych mięs i kiełbas (z białą kiełbasą smakuje rewelacyjnie). Mało popularna, choć bardzo smaczna, jest z kolei zupa chrzanowa.

Chrzan jako przyprawa – zastosowanie w potrawach

Najczęściej stosuje się go jako dodatek do:

• mięs – idealnie komponuje się z tłustymi mięsami, np. karkówką i golonką,
• wędlin – jest popularnym dodatkiem do wędlin, m.in. szynki, kiełbas i pasztetów,
• ryb – pasuje do ryb wędzonych i gotowanych na parze,
• jajek – jest odpowiednim dodatkiem do jajek na twardo, jajecznicy i omletów,
• sosów – jest składnikiem wielu sosów, takich jak sos chrzanowy czy tatarski,
• zup – można go dodać do zup, np. żurku czy zupy chrzanowej,
• sałatek – odpowiedni do sałatek warzywnych, szczególnie tych z dodatkiem buraków, marchewki i jabłek,
• marynat – jest składnikiem marynat do ogórków, grzybów i innych warzyw, dodaje im ostrości i konserwuje je.

Chrzan ekologiczny. Dlaczego warto go wybrać?

Czym różni się chrzan ekologiczny od swoich konwencjonalnych odpowiedników? Po pierwsze sposobem uprawy, w którym, tak jak przy innych uprawach ekologicznych, nie stosuje się nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin. A to dość istotne w tym przypadku, bo korzenie chrzanu z łatwością kumulują substancje aktywne pestycydów oraz metale ciężkie.

I po drugie – przetwórstwem. W słoiczkach z chrzanem, które kupić możemy w każdym sklepie, znajduje się nierzadko spora ilość dodatków do żywności, m.in. zagęstniki, siarczany i konserwanty (np. E211, czyli benzoesan sodu). Nierzadko dodawany jest też pirosiarczynu sodu (E 223), który pełni rolę konserwantu i ma właściwości wybielające.

Na szczęście przy odrobinie wysiłku znaleźć można również produkty wysokiej jakości: ekologiczne lub tradycyjne. Lista składników na etykiecie w ich przypadku jest bardzo krótka. Ogranicza się do korzenia chrzanu, cukru, wody, cytryny (i/lub kwasu cytrynowego), oleju i soli.

Zobacz także

Jarzębina – właściwości i zastosowanie

Nic jednak nie równa się z chrzanem tartym samodzielnie w domu. Jego zapach jest tak intensywny, że nierzadko przygotowywano go w przeciągu lub na dworze.

→ Przeczytaj również: Brukiew. Jak ją jeść?

Przepis na domowy chrzan

Składniki:

• 300 g korzenia chrzanu (2-3 korzenie)
• sok z cytryny (ok. 3 łyżki) albo ocet jabłkowy
• 4 łyżki wrzącej wody
• łyżeczka cukru
• szczypta soli

W pierwszej kolejności umyj korzeń, obierz go ze skórki i raz jeszcze przepłucz. Następnie zetrzyj go na tarce o drobnych oczkach (uwaga: będzie przy tym sporo łez!). Dodaj resztę składników i dobrze wymieszaj. Włóż do wcześniej przygotowanego słoika, dobrze ugniatając.

Jak przechowywać chrzan?

Świeży korzeń chrzanu najlepiej przechowywać w chłodnym i ciemnym miejscu, np. w lodówce lub piwnicy. Tarty chrzan należy przechowywać w szczelnie zamkniętym słoiku w lodówce.

Jak uniknąć łez i dyskomfortu podczas przygotowywania chrzanu?

• Włóż korzeń do lodówki na kilka godzin przed tarciem. Schłodzony uwalnia mniej lotnych związków, które podrażniają oczy.
• Otwórz okno lub włącz okap, aby zapewnić odpowiednią wentylację. Świeże powietrze pomoże rozproszyć drażniące opary.
• Nie trzymaj twarzy zbyt blisko tarki podczas ścierania.
• Zwilż korzeń chrzanu wodą przed tarciem.
• Włóż korzeń do zamrażalnika na ok. 15 min. przed tarciem. Lekko zamrożony będzie łatwiejszy do starcia.
• Jeśli masz taką możliwość, do rozdrobnienia korzenia użyj blendera lub malaksera. To znacznie ograniczy kontakt z drażniącymi oparami.
• Dodaj kilka kropel octu do startego chrzanu.
• Staraj się trzeć korzeń szybko i sprawnie, aby skrócić czas ekspozycji na drażniące opary.

Pamiętaj, że każdy jest inny i co działa na jedną osobę, niekoniecznie musi zadziałać na drugą.

Ćwikła z chrzanem

To tradycyjna polska potrawa, która gości na stołach podczas świąt, uroczystości rodzinnych, ale także jako dodatek do codziennych posiłków.

Składniki:

• 1 kg buraków ćwikłowych
• 100 g chrzanu (może być świeży lub tarty ze słoika)
• 2 łyżki soku z cytryny
• 1 łyżeczka cukru
• 1/2 łyżeczki soli
• szczypta pieprzu, kminek mielony (opcjonalnie)

Przygotowanie:

1. Buraki dokładnie umyj i ugotuj w skórce do miękkości (ok. 1-1,5 h). Można je również upiec w piekarniku.
2. Ugotowane buraki ostudź, obierz ze skórki i zetrzyj na tarce o drobnych oczkach.
3. Chrzan obierz i zetrzyj na tarce (jeśli używasz świeżego chrzanu). Jeśli używasz chrzanu ze słoika, odsącz go z zalewy.
4. W misce połącz starte buraki z chrzanem.
5. Dodaj sok z cytryny, cukier, sól i opcjonalnie pieprz oraz kminek.
6. Dokładnie wymieszaj wszystkie składniki.
7. Ćwikłę przełóż do słoików lub pojemników i przechowuj w lodówce.

Pasta słonecznikowa z ćwikłą z chrzanem i cebulą

Składniki na 7-8 słoiczków 200 g

• 400-500 g łuskanych ziaren słonecznika
• 1 szkl. soku jabłkowego (najlepiej bez cukru, nieklarowanego)
• cebula (6 sztuk średnich lub 4 duże)
• 2-3 łyżki tłuszczu kokosowego
• 300 g ćwikły z chrzanem,
• 100-150 g przetartych buraczków
• 4 łyżki soku z cytryny
• pieprz, sól morska

Sposób przygotowania:

Wino chrzanowe

Jest to nietypowy, ale coraz bardziej popularny napój, który łączy w sobie smak wina z ostrością chrzanu. Tradycyjnie wykorzystywany w medycynie ludowej, w ostatnich latach zyskuje na popularności jako intrygujący dodatek do potraw lub jako samodzielny napój.

Składniki

• wino (czerwone, wytrawne)
• świeży chrzan
• miód lub cukier (opcjonalnie)
• cynamon, goździki, imbir (opcjonalnie)

Chrzan zetrzyj na tarce i dodaj do wina wraz z pozostałymi składnikami, następnie odstaw na kilka dni lub tygodni, aby smaki się połączyły. Po tym czasie wino jest gotowe do spożycia.

Wino chrzanowe, ze względu na swój specyficzny smak, najczęściej pije się w niewielkich ilościach, np. kieliszek dziennie. Można je podawać jako aperitif, a także jako dodatek do potraw.

Przeciwwskazania i możliwe skutki uboczne

Chrzan, mimo swoich licznych właściwości zdrowotnych, nie jest odpowiedni dla każdego.

Kiedy unikać spożycia chrzanu?

Ze względu na swój ostry smak może podrażniać błonę śluzową żołądka i nasilać objawy choroby wrzodowej. U niektórych osób może też wywołać problemy trawienne, m.in. zgagę, wzdęcia i bóle brzucha, lub spowodować reakcje alergiczne (wysypka, swędzenie, obrzęk lub problemy z oddychaniem). Nie zaleca się podawania dużych ilości chrzanu dzieciom poniżej 12. roku życia.

Interakcje z lekami i nadmierne spożycie

Chrzan może wpływać na działanie niektórych leków, m.in. przeciwzakrzepowych, co zwiększa ryzyko krwawień. Może ponadto zmniejszać wchłanianie leków stosowanych w leczeniu niedoczynności tarczycy oraz wchodzić w interakcje z inhibitorami MAO, co może prowadzić do wzrostu ciśnienia krwi.